Ενας καινούργιος χάρτης
Ποιο είναι το προφίλ της «νέας» ελληνικής λογοτεχνίας; Πού εντοπίζονται οι καινοτομίες της μετά το 2000; Πώς εκφράζεται η πολυμορφία της στα είδη και στις θεματικές που καλλιεργούνται από τους δόκιμους συγγραφείς;
Ποιες τάσεις επικρατούν; Από ποιους δρόμους συναντά την κοινωνία και την πολιτική; Πώς έχει επηρεαστεί το προφίλ της από την κρίση; Πόσο ευρύχωρη είναι απέναντι σε φωνές που έρχονται από «αλλού»;
Τα παραπάνω ερωτήματα μπορεί να απασχολούν εργαστηριακά κάποιες νεοελληνικές έδρες αλλά ποτέ δεν έχουν συζητηθεί «επίσημα», μεταξύ συγγραφέων εντός των τειχών. Αυτή η δημόσια χαρτογράφηση και αυτο-τοποθέτηση πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά στη Μόσχα, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού για τη Διεθνή Eκθεση Βιβλίου.
Στο πάνελ ήταν η 48χρονη Ιωάννα Μπουραζοπούλου, μια συγγραφέας του πολιτικού φανταστικού που επινοεί μελλοντολογικούς κόσμους και υποβλητικές εικόνες, σαν να χρησιμοποιεί παραμορφωτικούς καθρέφτες για να προσεγγίσει την ελληνική περίπτωση μέσα στην Ευρώπη, και το ζήτημα των αόρατων συνόρων στα Βαλκάνια (Ο δράκος της Πρέσπας Ι, Τι είδε η γυναίκα του Λωτ κ.ά.).
Δίπλα της ο 48χρονος Χρήστος Χρυσόπουλος, ένας πολυμορφικός συγγραφέας που γράφει νουβέλες, αφηγήματα, χρονικά, δοκίμια και καλλιεργεί συστηματικά μια λογοτεχνία του «συγγραφικού εργαστηρίου» ενώ τον απασχολεί και η άποψη του Αγκάμπεν ότι: «Η βεβήλωση του αβεβήλωτου είναι το καθήκον της γενιάς που έρχεται» (Ο βομβιστής του Παρθενώνα, Φακός στο στόμα κ.ά.).
Μαζί τους ο 36χρονος Γιάννης Παλαβός, ένας μινιατουρίστας συγγραφέας που ενδιαφέρεται για τον αποχρώντα λόγο και τον ψίθυρο. Και ξετυλίγει τις ιστορίες του σε ένα αιφνιδιαστικό περιβάλλον όπου κυριαρχεί το χιούμορ, ο παραλογισμός, η απορρύθμιση, αλλά και η αφαιρετική ή η ποιητική ατμόσφαιρα (Αστείο).
«Οι τάσεις που βλέπω να επικρατούν γενικότερα» σχολίασε ο Παλαβός «είναι τα ρεαλιστικά μυθιστορήματα που αποτυπώνουν την κρίση χωρίς λογοτεχνικούς όρους· είναι τα διηγήματα και οι νουβέλες που επιστρέφουν στην παράδοση, στην επαρχία, στην τοπική διάλεκτο· είναι οι ποιητικές συλλογές που κυκλοφορούν σε αυτοεκδόσεις.
Εγώ αναζητώ τους προγόνους μου κυρίως στον 19ο αιώνα και προσπαθώ να γράφω απλές ιστορίες. Απλές με τον τρόπο που το εννοεί ο Αργύρης Χιόνης μιλώντας για την ποίηση. Να είναι σαν ζαχαρωμένο βότσαλο. Κάθε φορά που πας να γλυκαθείς, να σπας τα δόντια σου».
«Η ελληνική λογοτεχνία εξακολουθεί να δείχνει μεγάλη αγάπη για το ρεαλιστικό μυθιστόρημα» σημείωσε και η Μπουραζοπούλου. «Της επιτρέπει να συμφιλιωθεί με τα μεγάλα τραύματα της Ιστορίας, με τη Μικρασιατική Kαταστροφή, τον Εμφύλιο κ.ά. με ομοιοπαθητικό τρόπο. Η μεταφορά, η αλληγορία, η λοξή ματιά, γεννούν τη δυσπιστία στον Eλληνα αναγνώστη. Ωστόσο τελευταία η λογοτεχνία του φανταστικού εντάσσεται στα ανερχόμενα είδη.
»Τα πολιτικά στοιχεία που βρίσκουν στα έργα μου είναι συνειδητά. Εκτός από την πλοκή και τους χαρακτήρες, επινοώ και ένα ολοκληρωμένο σύστημα, γεμάτο στοιχεία εξωφρενικά ή παράλογα, που χαρακτηρίζεται από σχέσεις εξουσίας και πολιτικές νόρμες απέναντι στις οποίες οι ήρωες θα υποχρεωθούν να επαναπροσδιορίσουν το στίγμα τους.
»Αυτή είναι μια διαδικασία πολιτικής συνειδητοποίησης. Η διαφορά μου από τους πολιτικούς συγγραφείς είναι στις προτεραιότητες και στις προθέσεις. Εκείνοι καίγονται να μεταδώσουν την άποψή τους, εγώ θέλω να μοιραστώ την αμφιβολία μου. Εκείνοι καταγγέλλουν, εγώ συμπονώ. Και δεν πρόκειται να παραχωρήσω ούτε ένα εκατοστό από τη μαγεία του μύθου, για να κερδίσω ένα στρέμμα σε πολιτική ευστοχία».
Ο Χρυσόπουλος κινείται σε τελείως διαφορετικά νερά: «Η δική μου λογοτεχνία αποστρέφεται τη γραμμική αφήγηση, χρησιμοποιεί τεκμήρια ή ψευδο-τεκμήρια και είναι αναστοχαστική. Ειδικότερα, προσπαθεί να θολώσει το όριο ανάμεσα στο πραγματικό και στο μη πραγματικό και βλέπει το μεταμοντέρνο με μια κατεύθυνση προς τον ρεαλισμό.
»Αυτή μου η άποψη διαμορφώθηκε μέσα από την ιδιοσυγκρασιακή μου διαδρομή, όπου ο ένας συγγραφέας με οδηγούσε στον άλλον, ο Πλατόνοφ στον Δανιήλ Χαρμς, μέχρι να φτάσω στον κύκλο του Ουλιπό ή στην ποιήτρια Λόρα Τζάκσον».
Ο «Αλλος», η κρίση και το εκκρεμές
Στις αρχές του 2017 θα εκδοθεί μια συνθετική μελέτη που θα χαρτογραφήσει το τοπίο της ελληνικής πεζογραφίας από το 1974 μέχρι τις μέρες μας, από σκοπιά θεματική. Θα είναι το Σε τροχιά εκκρεμούς (Πόλις) του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου, που, όπως εξηγεί, «δοκιμάζει να απαντήσει σ’ ένα θεμελιώδες ερώτημα: Πώς αντανακλάται η σχέση ατομικού και συλλογικού στην πεζογραφία των μεταπολιτευτικών ετών κατά τη διάρκεια των οποίων αλλάζουν ριζικά όλα τα προδικτατορικά δεδομένα της ελληνικής κοινωνίας.
Η πορεία, εντούτοις, της μεταπολιτευτικής πεζογραφίας δεν είναι αναπότρεπτη και θυμίζει περισσότερο την κίνηση του εκκρεμούς: από την κοινωνία προς το άτομο και από το άτομο προς την κοινωνία, κι αυτό όχι κατά την τάξη μιας αυστηρής χρονικής ακολουθίας, αλλά με έναν διάχυτο μάλλον τρόπο, που δείχνει ότι το εκκρεμές έχει τη δυνατότητα να κινείται χωρίς διακοπή σε όλο το μήκος της τεσσαρακονταετίας».
Στη Μόσχα πάντως οι συγγραφείς σχολίασαν ειδικότερα τη λογοτεχνική διαχείριση του «Αλλου» και της κρίσης. Παρατηρούμε πράγματι ότι ακόμα δεν έχει παραχθεί λογοτεχνία από μετανάστες-συγγραφείς με καταγωγή αφρικανική ή αραβική (Χρυσόπουλος).
Διότι και η κοινωνία και η πολιτεία τούς αντιμετωπίζουν με πρωτοφανή ρατσισμό (Παλαβός), οπότε δεν ζουν την ελληνική καθημερινότητα αλλά την καθημερινότητα της δικής τους κόλασης (Χατζηβασιλείου). Παρ' όλα αυτά, ενώ δεν εμφανίζονται ως συγγραφείς, εμφανίζονται ως λογοτεχνικοί ήρωες. Και μάλιστα, όχι πια ως εξωτικοί «άλλοι», αλλά ως συνομιλητές (Μπουραζοπούλου).
Αντίστοιχα εξελίσσεται και η «λογοτεχνία της κρίσης» από το 2010, που μας επιτρέπει να αναστοχαστούμε την ελληνική ταυτότητα μέσα από το πρίσμα της ετερότητας. Αν τώρα κάποιες εκδοχές της παρουσιάζουν προβλήματα δομής και επιδερμικότητας, άλλες φωτίζουν πλευρές λιγότερο αντιληπτές των γεγονότων και των φαινομένων που μας επιτρέπουν να καταλάβουμε καλύτερα τι συμβαίνει στην καθημερινότητά μας (Χατζηβασιλείου).
Η κρίση αντηχεί εντέλει στο σύνολο της συγγραφικής παραγωγής ακόμα και αν δεν αναφέρεται. Το φαιό χρώμα της διαφαίνεται στα στοιχεία του χαρακτήρα των λογοτεχνικών ηρώων. Ετσι συνέβαινε στα ερωτικά μυθιστορήματα που γράφτηκαν σε καιρό πολέμου. Ηταν «πολεμικά» ακόμα κι αν δεν είχε πέσει ούτε πιστολιά (Μπουραζοπούλου).
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:Eξι συγγραφείς για το Μan Booker
